WŁAŚCIWOŚCI ALOESU
WSTĘP
Reaktywne formy tlenu, występujące w otoczeniu oraz powstałe w procesach metabolicznych, mogą wywoływać poważne uszkodzenia materiału genetycznego, eliminować biologiczne funkcje ważnych dla życia polimerów oraz licznych związków chemicznych funkcjonujących w żywych organizmach. Niewielkie ilości reaktywnych form tlenu są potrzebne, jednak ich nadmierne stężenie przyspiesza starzenie się organizmu człowieka oraz inicjuje rozwój groźnych chorób, w tym chorób nowotworowych, układu krążenia, cukrzycy i wielu innych. Organizm człowieka posiada wyspecjalizowane w procesie ewolucji komórkowe systemy obronne, umożliwiające rozkład reaktywnych form tlenu przy udziale enzymów oksydoredukcyjnych, eliminację tych form w reakcjach z białkami o właściwościach przeciwutleniających i innymi związkami chemicznymi oraz uruchamianie swoistych układów enzymatycznych i mechanizmów naprawy uszkodzonego DNA (1).
Szczególne znaczenie w utrzymaniu równowagi potencjału utleniająco-redukującego w organizmie człowieka ma żywność. W ciągu całego życia człowiek spożywa ok. 30 ton pokarmów i napojów. Wśród wielu spożywanych związków chemicznych szczególnie ważne są substancje pełniące funkcje przeciwutleniaczy. Zapewnienie odpowiedniej podaży tych związków w całodziennej racji pokarmowej jest uważane za jeden z podstawowych warunków prawidłowego żywienia i utrzymania dobrego zdrowia. Głównym źródłem przeciwutleniaczy są surowce i żywność pochodzenia roślinnego. Zrozumienie ich znaczenia prozdrowotnego skłoniło żywieniowców do sformułowania znanego zalecenia, aby owoce i warzywa spożywać pięć razy dziennie (2).
Medycyna ludowa oraz fitoterapia znają i zalecają różne źródła substancji bioaktywnych występujące w mało znanych i rozpowszechnionych surowcach roślinnych. Jednym z nich może być aloes zwyczajny (Aloe vera (L.) Webb., A. barbadensis Mill.). Współczesne badania naukowe potwierdziły właściwości prozdrowotne i lecznicze aloesu, które roślina zawdzięcza wyjątkowemu bogactwu substancji bioaktywnych (3). Wykazano pozytywny wpływ aloesu w leczeniu wielu chorób, takich jak przewlekła obturacyjna choroba płuc oraz astma (4-7). Ponadto stwierdzono korzystne właściwości polegające na hamowaniu procesu starzenia się organizmu, redukujące ryzyko wystąpienia zawału serca oraz choroby Alzheimera (5, 8-10).
POCHODZENIE, WYSTĘPOWANIE I CHARAKTERYSTYKA BOTANICZNA
Spośród 360 gatunków aloesu, z których 20 uważa się za lecznicze, w dermatologii i kosmetyce zastosowanie znalazły dwa gatunki: aloes zwyczajny (Aloe barbadensis Mill., nazywany też Aloe vera L.) oraz aloes drzewiasty (Aloes arborescens Mill.). Wszystkie jego gatunki, z wyjątkiem Aloe vera, są pod ochroną. Aloes pochodzi z krajów śródziemnomorskich, występuje także na wschodzie Afryki, Półwyspie Arabskim, w Chinach oraz na Madagaskarze. Jest tropikalną i subtropikalną rośliną, szeroko rozpowszechnioną w południowej części Ameryki Północnej oraz rejonie Morza Karaibskiego (11). Stamtąd został przeniesiony na wiele innych rejonów o zbliżonych warunkach klimatycznych, dlatego obecnie możemy go spotkać na Kaukazie, w Indiach, Indonezji oraz Australii. Duże plantacje aloesu znajdują się na Barbadosie (12). W Polsce stosuje się przede wszystkim przetwory ze świeżych liści aloesu drzewiastego uprawianego w szklarniach.
Aloes (Aloe vera (L.) Webb.) należy do rodziny Aloesowatych (Aloaceae). Pokrój roślin z tego rodzaju to rozgałęzione lub nierozgałęzione pędy, zakończone rozetą mięsistych liści zawierających żółtawy lub brązowawy sok mleczny. Liście są grube, szarawozielone, mięsiste, ostro zakończone, osiągają 60 cm długości i 3-7 cm szerokości. Brzeg blaszki liściowej jest ząbkowany, najczęściej z woskowatym nalotem; liście są na brzegach kolczaste, umieszczone w przyziemnych rozetkach. W okresie kwitnienia roślina wytwarza długi pęd kwiatostanowy zakończony gronami dzwonkowatych, różowopomarańczowych kwiatów. Okwiat jest bogaty w nektar, zebrany w grono, zapylany przez ptaki. Niekiedy kwiaty są dwubarwne. Powtarzające się kwitnienie odróżnia aloesy od podobnych do nich agaw, które kwitną raz w życiu i zamierają. Owocem jest torebka. Aloes zwyczajny jest rośliną uprawną, która może się rozmnażać zarówno wegetatywnie, jak i przez nasiona. Obecnie aloes zwyczajny w Europie jest uprawiany z powodzeniem w szklarniach i w domach jako roślina doniczkowa. W warunkach szklarniowych roślina wytwarza wzniesione łodygi dochodzące do 1 m wysokości (na terenach naturalnego występowania roślina może osiągać nawet 4 m wysokości). Zbioru liści dokonuje się po trzech lub czterech latach wegetacji, gdyż dopiero wtedy zawierają one optymalną ilość składników biologicznie aktywnych. Najwyższą zawartość polisacharydów i flawonoidów stwierdzono w trzyletnich liściach aloesu (tab. 1) (13).
Tabela 1. Zawartość polisacharydów i flawonoidów w liściach aloesu w zależności od stadium wzrostu (Aloe vera L.) Webb.(13).
Wiek rośliny / Polisacharydy
(g. kg-1) Flawonoidy
(g. kg-1)
Dwuletnie 3,82 ± 0,15a 3,63 ± 0,38a
Trzyletnie 6,55 ± 0,75b 4,70 ± 0,48b
Czteroletnie 4,10 ± 0,11c 4,26 ± 0,18b
aWartości wyrażone jako średnia (n = 3) ± SD
Wartości w rzędzie oznaczone różnymi literami różnią się od siebie statystycznie (P < 0,05).
ZAWARTOŚĆ SKŁADNIKÓW ODŻYWCZYCH
Miąższ liści aloesu składa się w 96% z wody. W 4% suchej masy stwierdzono stosunkowo dużą zawartość składników odżywczych (14) oraz około 270 różnych składników o dużej aktywności biologicznej. Głównym składnikiem liści aloesu jest błonnik pokarmowy, którego zawartość wynosi ponad 73% s.m. oraz popiół (16,9%) (tab. 2) (11).
Tabela 2. Skład chemiczny liści (Aloe vera L.) Webb. (11).
Składnik / Zawartość (%)
Białko surowe 6,86 ± 0,06
Tłuszcz surowy 2,91 ± 0,09
Błonnik pokarmowy 73,35 ± 0,30
Kwas askorbinowy 0,004 ± 0,05
Popiół 16,88 ± 0,04
Wyniki są wyrażone jako średnia (%) ± SD
Aloes zwyczajny zawiera pewne ilości tłuszczów (2,9%), w tym kwasy tłuszczowe: arachidonowy, linolowy, linolenowy, mirystynowy, kaprylowy, palmitynowy i stearynowy.
Roślina jest bogatym źródłem białek występujących w postaci łatwo przyswajalnych aminokwasów. W aloesie stwierdzono 18 aminokwasów spośród 22 występujących w żywności, w tym 7 egzogennych (oprócz tryptofanu) spośród 9, które są niezbędne w żywieniu człowieka (7). Polipeptydy to kolejna grupa związków wielkocząsteczkowych o właściwościach lektynopodobnych, które wykazują zdolność hemaglutynacji, aktywacji mitozy komórkowej (10) i hamowania wzrostu grzybów (15).
Cennym składnikiem liści tej rośliny są polisacharydy, będące głównym składnikiem tzw. substancji śluzowych żelu aloesowego (13). Te naturalne polimery cukrów prostych tworzą zawiesinę koloidalną, której właściwości zależą od składu, pH, wielkości i stopnia rozproszenia cząsteczek koloidalnych oraz ich ładunku elektrycznego. Związki te stosunkowo szybko ulegają depolimeryzacji, co zmienia właściwości reologiczne zawiesiny. Hydroliza kwaśna lub enzymatyczna zawiesiny powoduje rozkład na cukry prostsze, a radykalne warunki hydrolizy prowadzą do cukrów prostych.
Skład wyodrębnionych frakcji polisacharydów jest zmienny i zależy od badanego gatunku, a także klimatycznych warunków uprawy. I tak Aloe arborescens uprawiany w Polsce zawiera głównie mannozę, arabinozę, glukozę i galaktozę (16), a A. arborescens z rejonów Zakaukazia – kwas galakturonowy, galaktozę, ksylozę, glukozę, mannozę, arbinozę, fukozę i ramnozę (4). W liściach A. vera ze Sri Lanki wyodrębniono cztery frakcje, gdzie głównymi składnikami były glukoza i mannoza, odpowiednio w stosunku od 1,5:1 do 1:19, a także śladowe ilości kwasu galakturonowego, ksylozy, arabinozy i galaktozy (17).
Polisacharydy buforują działanie kwasów i zasad, wykazują właściwości odtruwające i przeczyszczające (16), aktywują komponent C3 surowicy ludzkiej, który pobudza limfocyty B do produkcji przeciwciał, indukują opsoniny surowicy krwi usprawniające proces pochłaniania bakterii przez leukocyty (17) oraz stymulują przebieg mitozy limfocytów (18). Wykazano, że wyodrębniony acemannan jest prawdopodobnie głównym aktywnym składnikiem frakcji polisacharydowej (19). Związki te wykazują zdolność wiązania się z białkami błon komórkowych i osocza. Specjaliści podkreślają występowanie cząsteczek węglowodanów o bardzo długich łańcuchach nietrawionych w naszym przewodzie pokarmowym (błonnik pokarmowy). Stwierdzono wysoki poziom ligniny – substancji, której podstawowym składnikiem jest celuloza.
Glikoproteiny to fizjologicznie aktywne, naturalne polimery, stanowiące połączenia białek z węglowodanami, zwane lektynami lub fitoaglutyninami. Z ich części białkowej wyodrębniono 16 aminokwasów, przy czym cechą charakterystyczną jest wysoka zawartość kwasu glutaminowego i asparaginowego (20).
Aloktyna-A i aloktyna-B zostały wyizolowane z Aloe arborescens, a w badaniach in vitro potwierdzono ich właściwości immunochemiczne, hemaglutynacyjne oraz pobudzające mitozę i wzrost bezwzględnej liczby limfocytów (8). Lektyny wykazują zdolność do aglutynacji komórek poprzez wiązanie fragmentów polisacharydowych błon tych komórek z ich aktywnym centrum, biorą także udział w nieswoistej odpowiedzi immunologicznej poprzez wiązanie się z α2-makroglobulinami (9). Badania in vivo i in vitro potwierdziły rolę aloktyny-A jako immunomodulatora (21).
Aloes jest bogatym źródłem enzymów roślinnych (biostymulatorów); do najważniejszych zalicza się izoenzym dysmutazę ponadtlenkową neutralizującą anionorodnik ponadtlenkowy (7) oraz karboksypeptydazy wyizolowane z gatunku A. arborescens. Karboksypeptydaza (bradykinaza – aktywna i stabilna w pH 5,0-5,5) hamuje przepuszczalność błon komórkowych i hydrolizuje bradykininę, która jest mediatorem stanu zapalnego i odczynu alergicznego (22). Ponadto aloes zwyczajny zawiera wiele innych enzymów, takich jak aliaza, katalaza, lipaza, celulaza, amylaza i zasadowa fosfataza (tab. 3) (23).
Grupa związków
Antrachinony/antrony aloeemodyna, kwas aloesowy, antranol, aloina A i B (barbaloiny), izobarbaloina, emodyna
Węglowodany mannan czysty, mannan acetylowany, glukomannan acetylowany, glukogalaktomannan, galaktan, galaktogalakturan, arabinogalaktan, galaktoglukoarabinomannan, substancje pektynowe, ksylan, celuloza
Enzymy fosfataza alkaliczna, amylaza, karboksypeptydaza, cyklooksydaza, cyklooksygenaza, lipaza, oksydaza, karboksylaza fosfoenolopirogronianowa, dysmutaza ponadtlenkowa
Związki nieorganiczne wapń, chlor, chrom, miedź, żelazo, magnez, mangan, potas, fosfor, sód, cynk
Różne kwas arachidonowy, kwas γ-linolenowy, steroidy (kampesterol, cholesterol, sitosterol), triglicerydy, triterpenoidy, gibereliny, ligniny, sorbinian potasu, kwas salicylowy, kwas moczowy
Białka lektyny, substancje podobne do lektyny
Sacharydy mannoza, glukoza, L-ramnoza, aldopentoza
Witaminy B1, B2, B6, C, β-karoten, cholina, kwas foliowy, α-tokoferol
Obecne w liściach aloesu antraglikozydy: aloina, izobarbaloina, antracen, emodyna, ester kwasu cynamonowego, kwas chryzofanowy, barbaloina, antranol, kwas aloesowy, aloeemodyna, olejki eteryczne oraz rezistannol są naturalnymi substancjami o działaniu przeczyszczającym i przeciwbólowym. Charakteryzują się silnymi właściwościami przeciwbakteryjnymi, grzybobójczymi i przeciwwirusowymi.
Pochodne antracenu, określane też jako emodyny, występują w postaci wolnej lub glikozydowej i łatwo ulegają przemianom oksydacyjnym. Są głównym składnikiem czynnym mleczka aloesowego, a w żelu aloesowym obecne są w ilościach śladowych. Wykazują właściwości przeciwbakteryjne: aloeemodyna w stosunku do Staphylococcus aureus i Helicobacter pylori (7) oraz przeciwgrzybicze: frakcje etanolowe i octanowe w stosunku do Aspergillus niger, Cladosporium herbarum, Fusarium moniliforme i aloina w stosunku do Trichophyton mentagrophytes (11). Aloeniny są najbardziej aktywnymi glikozydowymi pochodnymi α-pironu. Do tej grupy należą aloenina-A – monoglikozyd wyodrębniony z A. arborescens, oraz aloenina-B (forma diglikozydowa). Wykazują one właściwości przeciwgrzybicze w stosunku do Aspergillus niger, Cladosporium herbarum iFusarium moniliforme (11). Ze względu na niskocząsteczkową budowę, stabilność i stosunkowo wysoką ich zawartość w żelu aloesowym, aloenina-A jest bardzo dobrym markerem do standaryzacji preparatów farmaceutycznych. Dlatego zbadano jej trwałość, dostępność z maści aloesowych i określono jej biotransformację po podaniu doustnym (19).
Miąższ z aloesu zawiera także duże ilości witamin rozpuszczalnych w wodzie (C, B1, B2, B3, B6, B12, kwas foliowy, biotynę) oraz rozpuszczalnych w tłuszczach (E, β-karoten). Warto dodać, że witamina B12 rzadko występuje w roślinach (23).
Aloes jest bogatym źródłem składników mineralnych, w tym makropierwiastków (sód, potas, wapń, magnez, fosfor) oraz mikropierwiastków (cynk, żelazo, mangan, miedź, kobalt, nikiel, molibden, stront, bar oraz w bardzo małych ilościach german). Wpływają one na przepuszczalność i depolaryzację błon komórkowych. Makropierwiastki obecne są także w postaci związanej, tj. mleczanu magnezu, który ma zdolność hamowania aktywności dekarboksylazy histydynowej – enzymu odpowiedzialnego za powstawanie histaminy (19), oraz mleczanu wapnia o znanych właściwościach przeciwbakteryjnych.
W świeżych liściach aloesu oraz wyciągach wodnych znajdują się również kwasy organiczne, w tym bursztynowy, cynamonowy, salicylowy, cytrynowy, winowy, jabłkowy i oksycynamonowy. Miąższ aloesu zawiera ok. 3% saponin (związki z grupy glikozydów, które charakteryzują się działaniem ściągającym, lekko odkażającym i myjącym). Badania wykazały wysoki poziom przeciwutleniaczy, w tym związków polifenolowych, których zawartość w 100 g liofilizatu ze skórki liści wynosi ponad 300 mg (tab. 4) (24). Kwiaty aloesu zawierają nieco mniej (274,5 mg/100 g) tych substancji.
Tabela 4. Zawartość związków polifenolowych w ekstraktach z Aloe vera (L.) Webb. (wyrażona jako średnia ± SD (n = 2)) (24).
Związki polifenolowe Skórka liści aloesua Kwiaty aloesua
Kwas synapowy 54 ± 3 15,0 ± 0,6
Kwercytryna 23 ± 1 31,9 ± 0,5
Kemferol 4,03 ± 0,03 2,9 ± 0,01
Apigenina 3,3 ± 0,4 3,0 ± 0,00
Kwas galusowy ndb 12,6 ± 0,2
Kwas protokatechowy 1,1 ± 0,0 0,6 ± 0,02
Katechina 95,0 ± 3 7,6 ± 0,2
Kwas wanilinowy 2,3 ± 0,04 0,8 ± 0,1
Epikatechina 16,2 ± 0,7 58,0 ± 0,1
Kwas syryngowy 4,9 ± 0,5 5,0 ± 0,3
Kwas chlorogenowy 7,8 ± 0,2 2,8 ± 0,2
Kwas gentyzynowy 6,0 ± 0,3 101,0 ± 2
Kwas kawowy 4,9 ± 0,1 9,3 ± 0,1
Kwas kumarowy 0,8 ± 0,0 7,6 ± 0,4
Kwas ferulowy 7,9 ± 0,4 3,1 ± 0,1
Rutyna 22,3 ± 2 11,6 ± 0,2
Mirycetyna 19,6 ± 0,7 1,8 ± 0,02
Kwercetyna 34,4 ± 2 ndb
Suma 307,5 274,5
amg/100 g zliofilizowanego materiału; bnd nie wykryto
WŁAŚCIWOŚCI PROZDROWOTNE
Aloes znany był w starożytności i już wtedy wykorzystywano jego wszechstronne właściwości lecznicze i kosmetyczne. Od dawna znano jego zastosowanie jako środka przeczyszczającego. Grecy i Rzymianie przypisywali mu działanie hamujące wypadanie włosów, a Indianie wierzyli, że miąższ aloesowy ma właściwości odmładzające. O aloesach jako gatunkach dostarczających surowców leczniczych wspominali również autorzy najstarszych podręczników medycznych – Dioskurydes i Pliniusz Starszy, którzy wśród wielu wskazań zalecali stosowanie aloesu w chorobach skóry. Aloes od dawna jest wykorzystywany w medycynie ludowej do leczenia różnych chorób, a także jako składnik żywności, napojów i kosmetyków (18). Już 3000 lat p.n.e. był znany w Afryce jako środek leczniczy, a w starożytnym Egipcie z aloesu wytwarzano żywicę (alona), której używano do balsamowania zwłok. Ponadto żywicę aloesową ścierano na proszek i sporządzano z niej substancję zapachową używaną do skrapiania pościeli i odzieży oraz całunów pogrzebowych (16). Według dzieła hinduistycznej alchemii z XI w. n.e. aloes używany był, obok drzewa sandałowego, kamfory i szafranu, w rytuale wielbienia Sziwy (22).
Badania naukowe informują o zawartości wielu bioaktywnych substancji należących do wtórnych metabolitów roślin, takich jak związki polifenolowe, szczególnie pochodne chromonu, antranoidy i pochodne pironu. Niektóre z nich wykazują właściwości sprzyjające wszechstronnemu oddziaływaniu na ludzki organizm, szczególnie współdziałaniu wielu bioaktywnych składników potęgujących efekt terapeutyczny, taki jak działanie przeciwzapalne, przeciwutleniające i przeciwdemencyjne. Pochodne chromonu obecne są w postaci C-glikozylo pochodnych i ich estrów o dość silnych właściwościach przeciwutleniających, porównywalnych do α-tokoferolu (5) i pochłaniających promieniowanie ultrafioletowe. Wykazują one maksimum absorpcji w zakresie promieniowania UVB. Jednak aby spełniały funkcję fotoochronną, powinny być użyte w stężeniu nie mniejszym niż 10%.
Liście aloesu są źródłem dwóch produktów o całkiem odmiennym składzie chemicznym i zastosowaniu terapeutycznym:
– mleczka aloesowego pozyskiwanego z komórek perycyklicznych – po wysuszeniu nosi ono nazwę alona i jest surowcem mającym swoje monografie w wielu farmakopeach, a jej głównym składnikiem są glikozydy antranoidowe o silnych właściwościach przeczyszczających,
– żelu aloesowego z komórek parenchymalnych, otrzymywanego bezpośrednio w postaci miąższu lub po ekstrakcji ze świeżych liści (19). Żel aloesowy stanowi mieszaninę wielu bioaktywnych składników.
Aloes A. barbadensis Mill. zawiera najwięcej substancji biologicznie czynnych. W liściach tego gatunku stwierdzono obecność 21 związków, w tym 11 pochodnych chromonu, 6 antrazwiązków i 4 pochodne pironu. Występowanie tych wszystkich substancji wyjaśnia silne działanie przeciwzapalne wyciągu lub żelu z A. barbadensis (25). Sok z aloesu jest źródłem naturalnych związków o działaniu przeciwzapalnym (beta-sitosterol, kwas salicylowy, kampesterol, bradykinaza), przeciwbakteryjnym, przeciwgrzybiczym i przeciwwirusowym (fenole, kwas cynamonowy, kwas chryzofanowy, lupeol i związki siarkowe). Kwas salicylowy, lupeol i mleczan magnezowy wykazują dodatkowo działanie przeciwbólowe, a związki antrachinowe, jak aloeemodyna, silne właściwości bakteriobójcze. Składniki te sprawiają, że regularne spożywanie soku aloesowego wspomaga naszą odporność, łagodzi stany zapalne w organizmie, pomaga w regeneracji i odbudowie tkanek. Substancje o właściwościach ściągających i odkażających (saponiny) łagodzą dodatkowo podrażnienia błon śluzowych przewodu pokarmowego oraz dziąseł i jamy ustnej.
Fenomen prozdrowotnego oddziaływania miąższu z aloesu polega na ilości i różnorodności biologicznie aktywnych związków, a także na obecności swoistych biostymulatorów, które działają synergicznie z bioaktywnymi składnikami, obecnymi zarówno w miąższu aloesowym, jak też w organizmie człowieka. Takiego poziomu biostymulatorów nie stwierdzono w żadnym innym naturalnym produkcie roślinnym. Korzystny wpływ miąższu aloesowego na pracę jelit polega na likwidacji chronicznych zaparć, stymulacji organizmu do usuwania toksyn oraz zapewnieniu korzystnej równowagi bakteryjnej w jelicie grubym. Dzięki obecności składników o właściwościach przeciwzapalnych, przeciwbakteryjnych i przeciwgrzybiczych, miąższ aloesu działa jak naturalny antybiotyk. Zawarte w nim substancje czynne hamują rozwój licznych drobnoustrojów chorobotwórczych: streptokoków, grzybów drożdżoidalnych Candida albicans, gronkowców oraz wywołujących wrzody żołądka pałeczek Helicobacter pylori. W badaniach in vitro udowodniono, że świeży sok z aloesu zwyczajnego hamuje wzrost pałeczek duru brzusznego (Salmonella typhi i Salmonella paratyphi) oraz czerwonki (Shigella). Działanie bakteriostatyczne i przeciwzapalne wykazują głównie antrachinony i kwas salicylowy. W sposób pośredni przeciwdrobnoustrojowo działają obecne w miąższu aloesowym wielocukry, które stymulują wzrost mikroflory probiotycznej hamującej wzrost bakterii z rodzajów Bacteroides, Clostridium i Fusobacterium.
Miąższ aloesowy w swoisty sposób reguluje mikroflorę przewodu pokarmowego, działając bakteriostatycznie na drobnoustroje chorobotwórcze i stymulująco na probiotyczne szczepy bakterii mlekowych. Działa również jako łagodny środek rozwalniający, pozwalający na likwidację przewlekłych zaparć poprzez unormowanie parcia i zawartości wody w kale. Jak już wcześniej wspomniano, miąższ aloesowy jest przydatny w leczeniu wrzodów żołądka, wywoływanych najczęściej przez Helicobacter pylori, a jego prozdrowotne działanie polega na:
– łagodzeniu bólu (przeciwzapalne działanie kwasu salicylowego oraz antrachinonów i saponin, buforowanie soków trawiennych),
– ułatwieniu trawienia pokarmów (enzymy),
– działaniu przeciwdrobnoustrojowym (antrachinony i kwas salicylowy),
– przyspieszonym gojeniu nadżerek i owrzodzeń (saponiny, cynk, magnez).
W analogiczny sposób miąższ aloesu wspomaga leczenie tzw. zespołu jelita nadwrażliwego, choroby Leśniowskiego-Crohna oraz wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Miąższ aloesowy jest bardzo przydatny w profilaktyce, a także w leczeniu otyłości i cukrzycy. Niektóre jego składniki regulują wydzielanie insuliny, co skutkuje wyrównaniem poziomu cukru we krwi. Najistotniejszym z tych składników jest wapń (jednak minimalna ilość w diecie to 400 mg), który zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę, wpływa na ograniczenie syntezy kwasów tłuszczowych oraz aktywuje uwalnianie z komórek tłuszczowych nadmiaru triglicerydów. Oprócz wapnia istotny w regulacji metabolizmu węglowodanów jest chrom, który współdziała z insuliną, powodując spadek poziomu cukru. Synergistycznie z chromem działa z kolei witamina B6. Fakt, że poziom cukru we krwi można regulować za pomocą miąższu z aloesu, potwierdzono w badaniach klinicznych przeprowadzonych w Indiach. Przebadano 5000 pacjentów (w tym 2/3 diabetyków) cierpiących na chorobę niedokrwienną serca. Wszyscy pacjenci zjadali codziennie 100 g świeżego miąższu aloesowego oraz 20 g klasycznego środka przeciw zaparciom używanego w medycynie indyjskiej. Po upływie 2 miesięcy poziom cukru we krwi (na czczo i po posiłku) tylko u 177 pacjentów nie powrócił do normy. Miąższ aloesowy reguluje przemiany cukrów w organizmie człowieka dzięki zawartości wapnia, chromu oraz kompletu witamin z grupy B.
ZASTOSOWANIE ALOESU W LECZNICTWIE
Ponieważ zawarte w miąższu wartościowe składniki ulegają utlenieniu, stosuje się technologię stabilizacji świeżego miąższu po odrzuceniu skórki z zawartą w niej aloiną. Utrwalony, za pomocą substancji przeciwutleniających, miąższ znajduje bezpośrednie zastosowanie lub jest surowcem do produkcji preparatów odżywczych-leczniczych i kosmetyków.
Aloes znalazł szerokie zastosowanie w lecznictwie i kosmetologii. Naukowcy podkreślają przede wszystkim pozytywne oddziaływanie preparatów z aloesu na skórę. Działanie dermatologiczne żelu aloesowego wiązane jest przede wszystkim z obecnością opisanych powyżej glikoprotein i polisacharydów. Związki polisacharydowe naturalnie występują w skórze. Wspomagają podstawowe funkcje bariery ochronnej naskórka związane z integralnością białek i struktur lipidowych korneocytów, stanowiąc swoiste spoiwo międzykomórkowe. Jako składniki różnych postaci farmaceutycznych tworzą koloidy ochronne o działaniu osłaniającym i łagodzącym podrażnienia skóry, a także zmiękczającym. Ułatwiając wiązanie wody w skórze, zapobiegają jej przesuszaniu. Wraz z wiekiem słabnie zdolność skóry do samogojenia się i walki z infekcjami. Jednym z objawów procesu starzenia jest postępujące osłabienie układu odpornościowego organizmu. Proces ten mogą również przyspieszać czynniki zewnętrzne, w tym m.in. nadmierna ekspozycja na promieniowanie słoneczne (UV).
Działanie polisacharydów, jako czynników naprawczych i wyzwalających reakcje immunologiczne, inicjujące procesy obronne i regenerujące, tłumaczy wprowadzenie ich do receptury różnego rodzaju preparatów (maści, kremy) przeciwzapalnych i przyspieszających gojenie. Liczne badania farmakologiczne prowadzone w ostatnich latach wskazują na korzystny wpływ polisacharydów na funkcję skóry, jako narządu immunologicznie aktywnego. W reakcjach odpornościowych skóry biorą udział komórki immunologicznie kompetentne: komórki Langerhansa i makrofagii, które choć położone w głębszych warstwach skóry, łączą się z najbardziej wewnętrzną warstwą naskórka poprzez liczne wypustki i w ten sposób są dostępne dla substancji znajdujących się na jej powierzchni. Aktywacja komórek Langerhansa przez polisacharydy inicjuje procesy immunologiczne i wyzwala mechanizmy naprawcze w przypadku skóry uszkodzonej. Pobudzone makrofagi i komórki Langerhansa produkują cytokiny zawierające szereg substancji wspomagających procesy naprawcze w skórze, zapobiegając równocześnie zakażeniu uszkodzonej skóry poprzez aktywację komórek fagocytujących (6). Polisacharydy w tym mechanizmie aktywują również czynnik wzrostu komórek naskórka ECGF (ang. Epidermal Cell Growth Factor), stymulujący formowanie włókien kolagenowych i w konsekwencji przyspieszający gojenie ran i uszkodzeń skóry, a także czynnik angiogenezy AF (ang. Angiogenesis Factor), stymulujący odbudowę systemu naczyniowego w miejscu uszkodzenia. Działanie osłaniające i przeciwzapalne polisacharydów na skórę wspomagają glikoproteiny. Efekt przeciwzapalny osiągany jest w wyniku hamowania konwersji kwasu arachidonowego do jego metabolitów (w tym PGE2) inicjujących i uczestniczących w procesach zapalnych (26).
Zespół związków obecnych w żelu aloesowym okazał się skuteczny w leczeniu odmrożeń, oparzeń i zmian skórnych u osób poddanych rentgenoterapii. Prowadzone w kierunku wyjaśnienia mechanizmów tego działania badania potwierdziły wpływ na kaskadę kwasu arachidonowego, hamowanie syntezy tromboksanu, który gromadząc się w uszkodzonych tkankach, staje się mediatorem postępującej martwicy skóry (4). W badaniach in vivo potwierdzono właściwości przeciwtromboksanowe i przeciwprostaglandynowe żelu aloesowego, wskazując na możliwość zastosowania w terapii oparzeń i odmrożeń. Zatem złożony skład żelu aloesowego oraz szerokie spektrum działania wszystkich składników spowodowały, że surowiec ten był i jest nadal przedmiotem wielu badań, których wyniki stały się naukową podstawą tradycyjnego zastosowania aloesu. Wiele mechanizmów działania znalazło wyjaśnienie i potwierdzenie w farmakologicznych i klinicznych wynikach badań, choć równie wiele mechanizmów leżących u podstaw biologicznej aktywności aloesu wymaga jeszcze wyjaśnienia. Stąd szerokie zastosowanie i stale rosnące znaczenie żelu aloesowego i jego preparatów w leczeniu chorób skóry, zarówno jako środka stosowanego zewnętrznie, jak i wewnętrznie.
Aloes jest często stosowanym produktem zielarskim. Medycyna ludowa zaleca wykorzystywanie tej rośliny do łagodzenia podrażnień skóry oraz ugryzień i użądleń owadów. Wystarczy zerwać liść tej rośliny i rozsmarować gęsty sok na zranionej czy zmienionej chorobowo skórze (27). Pomaga to także w przypadku chorób stawów i przemęczonych mięśni. Okłady z aloesu na bolące miejsca działają przeciwbólowo oraz przeciwzapalnie. We współczesnej medycynie sok pozyskuje się z aloesu zwyczajnego. Świeże liście A. arborescens i innych gatunków uprawnych służą do otrzymywania wodnych wyciągów. Zastosowanie lecznicze wyciągów z aloesu polega przede wszystkim na wykorzystaniu jego właściwości: bakteriobójczych, przeciwgrzybicznych, przeciwzapalnych, silnie przeczyszczających. Ponadto aloes działa wspomagająco w zaburzeniach funkcji wątroby (jako środek żółciotwórczy i żółciopędny), wzmacnia naturalną odporność organizmu. Jest on źródłem biogennych stymulatorów, które korzystnie wpływają na działanie układu immunologicznego. Polecany w stanach obniżonej odporności oraz zwiększonej podatności na zakażenia. Jest wykorzystywany zewnętrznie, głównie jako składnik preparatów dermatologicznych. Jak już wspomniano powyżej, zawarte w aloesie polisacharydy stymulują procesy obronne i odnawiające w obrębie skóry. Ponadto można leczyć choroby przyzębia i śluzówki jamy ustnej, a także afty. Maści, żele i balsamy z udziałem tej rośliny przyspieszają proces gojenia się ran i oparzeń, łagodzą obrzęki, a także ból zęba i zmiany skórne po radioterapii. Maści zalecane są osobom zmagającym się z odleżynami, żylakami, łuszczycą i trądzikiem. Sok i wyciągi z aloesu ułatwiają gojenie trudno gojących się ran. Likwidują przebarwienia, wypryski i wysięki skórne. Wygładzają blizny, pobudzają podziały komórek skóry, a także rozszerzają naczynia włosowate, przyczyniając się do wzrostu przepływu krwi. Przeciwdziałają także świądowi, są pomocne przy egzemach oraz skracają okres krwawienia.
Badania żywieniowe z udziałem szczurów doświadczalnych przeprowadzone przez naukowców w USA dowiodły, że sok z aloesu można także stosować wewnętrznie. Rozcieńczony wodą i spożywany systematycznie może zapobiegać zaparciom (atonicznym czy wynikającym z błędów dietetycznych), wspomagać metabolizm i ułatwić proces odchudzania. Działanie przeczyszczające warunkują zawarte w liściach aloesu antrazwiązki, charakteryzujące się bardzo gorzkim smakiem. Liście aloesu stosuje się jako środek wzmacniający w stanach osłabienia organizmu, w okresie rekonwalescencji po długich chorobach oraz u osób w starszym wieku.
Aloes wspomaga leczenie chorób przewodu pokarmowego: stany zapalne, wrzody żołądka i dwunastnicy oraz jelita grubego. Zawarte w aloesie bioaktywne składniki nie tylko działają przeciwzapalnie, ale także dostarczają substancji, które stanowią dobrą pożywkę dla bakterii symbiotycznych, co korzystnie wpływa na ich namnażanie w obrębie dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Wyciąg z aloesu wspomaga gospodarkę lipidowo-węglowodanową, co pozytywnie wpływa na utrzymanie prawidłowego poziomu cukru, cholesterolu we krwi oraz należnej masy ciała.
Leki pochodzenia roślinnego stosuje się w ropnych zapaleniach skóry zarówno ogólnie, jak i miejscowo, zwłaszcza w zmianach przewlekłych. Od wielu lat stosowana jest Biostymina, będąca wyciągiem wodnym z liści Aloe arborescens, działająca poprzez wzmaganie mechanizmów obronnych organizmu. W leczeniu ran i oparzeń istotną rolę odgrywa również, stosowany od wieków, żel otrzymywany z wewnętrznych części liści aloesu zwyczajnego (A. vera) (28). Mocną pozycję na rynku mają również preparaty aloesowe. Leki otrzymane z uprawianego w Polsce aloesu drzewiastego należą do najpowszechniej stosowanych od dziesięcioleci środków immunostymulujących. Duże znaczenie aloesu zwyczajnego (A. vera) w krajach Europy Zachodniej można porównać ze znaczeniem aloesu drzewiastego (A. arborescens) w Polsce (29).